شهر تبریز یکی از شهرهایی است که بخش عمده ای از بازار فرش ایران را پوشش می‌دهد. فرش تبریز نیز یکی از انواع قالی و فرش ایرانی است که از شهرت زیادی در جهان برخوردار است. جالب است بدانید شورای جهای صنایع دستی، شهر تبریز را به عنوان شهر جهانی بافت فرش، معرفی کرده که نشان از کیفیت و قدرت و تنوع فرش تبریز است. در بحث امروز می‌خواهیم فرش تبریز را به صورت کلی بررسی کرده و به انواع طرح و نقش آن بپردازیم. پس با ما همراه باشید تا با فرش شهر جهانی بافت فرش آشنا شوید.
قدمت فرش تبریز
قالیبافی و فرش بافی از صنایع دستی مشهور و محبوب شهر تبریز است که تاریخ آن به قبل از دوران صفویه باز می‌گردد. تبریز از مهم ترین شهر ها در زمینه بافت فرش دستبافت و فرش ماشینی بوده و فرش تبریز امروزه از شناخته شده ترین فرش های جهان است. اوایل بافت فرش تبریز با رجشمار 24 با طرح های روستایی تولید میشد اما با گذشت زمان و رشد تکنولوژی در تولید فرش تبریز ، فرش هایی با 110 رج نیز تولید و عرضه شد.
مواد اولیه استفاده شده در بافت فرش تبریز
برای بافت فرش تبریز دستبافت از پشم و ابریشم که از بهترین الیاف های طبیعی موجود است، استفاده می‌شود. فرش های بافته شده با الیاف ابریشم و پشم از نرم ترین و زیباترین فرش های جهان است. استفاده از مواد اولیه مرغوب در تولید فرش تبریز باعث عرضه بهترین کیفیت و بدست آوردن بیشترین شهرت در سطح ملی و جهانی شده است.
بررسی ساختار فرش تبریز
ریزبافت ترین فرش های ایران در شهر تبریز بافته شده است. در فرش تبریز گره با قلاب و از نوع متقارن (تركي) و پودگذاري بصورت دو پوده (مانند كليه نواحي ترك زبان) است.
معمولا تار و چله فرش تبریز را از نوع پنبه انتخاب می‌کنند تا از استحام و قدرت بسیار بالایی برخوردار باشد. اما فرش تبریز ابریشمی نیز در انواع چله ابریشم، گل ابریشم و کف ابریشم و تمام ابریشم موجود است که بسته به میزان استفاده ابیشم در فرش، فرش تبریز گران بها تر و جذاب تر می‌شود. قالیچه های ابریشمی تبریزاز نفیس ترین فرش های ابریشمی شناخته می‌شوند.
مواد اولیه فرش تبریز از کجا تهیه می‌شود؟
ابریشم فرش تبریز از تهران و خراسان خریداری می‌شود و پشم آن نیز از شهر ماکو تهیه می‌شود. ماکو در شمال غربی ايران بين تركيه و جمهوری نخجوان كه جزء اتحاد جماهير شوروی سابق است، قرار گرفته است. پشم ماکو، پشم مقاوم و ماندگاری است اما کمی جنس خشنی دارد. خشن بودن بعضی از فرش های تبریز نیز به علت خشن بودن پشم مصرفی در بافت آنهاست. البته در گذشته پشم مورد نیاز برای بافت فرش تبریز از روميه و مهاباد، دشت مغان، خوي و سلماس نيز تأمين میشد.
پرز فرش تبریز
پرز فرش تبریز نه درخشان است و نه ابریشمی. به علت رنگ ریزی الیاف فرش و شور بودن آب شهر تبریز، پرز فرش تبریز درخشنده و ابریشمی نیست.
نخ پود فرش تبریز
نخ پود مصرفی در بافت فرش تبریز از دو رشته زیر تشکیل شده است:
• رشته ضخیم
از این رشته برای حجیم کردن و انعطاف پذیری فرش تبریز استفاده شده که از میان نخ های تار که به دو دسته زیر و رو تقسیم شده است، رد می‌شود. رشته ضخیم فرش تبریز در دو رنگ خاکستری یا سفید مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• رشته نازک
این رشته نخ نیز از میان تارهای فرش عبور کرده و باعث استحام بیشتر فرش تبریز می‌شود. اما تفاوت آن با رشته ضخیم در این است که رشته نخ هاي تارهای زيرين در رو و تارهاي رويي در زير قرار مي گيرند. ( نخ زیر و رویی که هنگام استفاده از رشته ضخیم بود جابجا می‌شود.) این نوع نخ ها در دو رنگ آبی نفتی و قرمز یا لاکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ویژگی های فرش تبریز
وقت آن است که با ویژگی های این فرش بینظیر آشنا شویم تا بتوانیم آن را از بقیه فرش ها تشخص دهیم. فرش تبریز دارای ویژگی های زیر است:
• طراحی فرش تبریز توسط مجرب ترین و ماهرترین طراحان صورت گرفته و کپی شده از هیچ جا نیست.
• فرش تبریز دارای رجشمار بالا و ظرافت زیادی است.
• فرش تبریز دارای تنوع رنگی بسیاری است که چشم هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند.
• فرش تبریز دارای پرز کوتاهی است و پرداخت پرز آنها توسط افراد ماهر صورت می‌گیرد.
• فرش تبریز با استفاه از بهترین و مرغوب ترین الیاف ها بافته شده و از کیفیت بالایی برخوردار است.
• به علت استفاده از سایه روشن در فرش تبریز ، فرش دارای عمق است.
• تمام قسمت های فرش تبریز با جذاب ترین طرح ها پر شده است.
رجشمار فرش تبریز
ما در مقاله های قبلی به معرفی رج و رجشمار فرش پرداخته ایم که برای تکیمل اطلاعات خود راجب فرش دستبافت ، پیشنهاد می‌کنیم حتما آن را مطالعه کنید. رج فرش تبریز آن تعداد گره ای است که در 7 سانتی متر از عرض فرش زده شده است. فرش تبریز در رجشمار های زیر تولید و عرضه می‌شود:
• 25*25
• 30*30
• 35*35
• 40*40
• 50*50
• 60*60
اعداد گفته شده همان گره هایی است که در 7 سانتی متر از فرش تبریز وجود دارد.
ارزان ترین فرش تبریز ، با رجشمار 25*25 است که دارای ظرافت کمی بوده و یک فرش درشت بافت بشمار می‌رود. فرش تبریز با رجشمار 60*30 یک فرش محبوب بازاری است. فرش تبریز 35*35 نیز از دسته فرش هایی است که افراد اروپایی آنها را برای منازل خود سفارش می‌دهند.
هرچقدر رجشمار فرش تبریز بالا تر برود، فرش ریز بافت تر و ظریف تر و جذاب تر شده و باعث گرانبها تر شدن فرش تبریز می‌شود. این بالا رفتن رجشمار فرش دستبافت تبریز همانند بالا بودن شانه و تراکم در فرش ماشینی است که با زیاد شدن آن فرش جذاب تر و گرانبها تر می‌شود.
حاشیه فرش تبریز
حاشیه فرش تبیز طبف قوانین سنتی فرش بافی تعیین نشده و در فرش های مختلف کوچک و بزرگ می‌شود. در بعضی از مناطق تبریز پهنای كل حواشی حدوداً يك ششم كل عرض فرش، گرفته می‌شود. در این قسمتی که برای حاشیه مشخص می‌شود، پهنای حاشيه اصلی دو برابر حاشيه فرعی تعیین می‌شود. معروف ترین حاشیه در فرش تبریز ، حاشيه سماوری يا توسباغی است که دو اسلیم استفاده شده در بافت حاشیهف شکل سماور را تداعی می‌کنند. این نوع حاشیه به حاشیه سماور هراتی نیز معروف است.
ابعاد و اندازه فرش تبریز
در هر اندازه و ابعادی که شما نیاز داشته باشید، فرش تبریز تولید می‌شود. از تابلو فرش عکس گرفته تا فرش 12 متری نیز در بین فرش های تبریز موجود است که همگی به صورت دستبافت هستند.
طرح و نقش فرش تبریز
از آنجایی که صنعت فرش در ایران بسیار پر رونق و در حال رشد است، تنوع طرح و نقش بسیار زیادی در سرتاسر آن وجود دارد. به صورتی که نمی‌توان گفت این طرح تنها به یک شهر متعلق است. بعضی از شهرها نیز طرح های مختلفی که در قدیم به شهرهای دیگ متعلق بوده را تولید می‌کنند. برای مثال در تبریز با نوع بافت و مواد اولیه تبریزی، فرش طرح کرمان را تولید می‌کنند که به آن نیز فرش طرح کرمان قلم نیز می‌گویند.
شما با هر سلیقه و فرهنگی که باشید، فرش تبریز طرح و نقش جذاب برای شما دارد تا شما را عاشق و شیفته خود کند و این تنوع یک امتیاز بالقوه برای مایی که خریدار فرش هستیم است. زیرا ما باید طبق دکوراسیون خانه خود اقدام به انتخاب و خریداری فرش کنیم.
فرش تبریز در طرح های زیر در بازار فرش ایران موجود است:
• نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی
• نقشه شاه عباسی
• نقشه اسلیمی
• نقشه افشان
• نقشه بندی خشتی
• طرح درختی
• طرح شكارگاه
• نقشه قابی
• طرح گلفرنگ
• طرح گلدانی
• طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاك پشتی
• طرح محرابی
• نقش محرمات
• طرح هندسی
• قالیها و قالیچه های تصویری
• طرح بوته ای
تجهیزات و وسایل مورد نیاز برای بافت فرش تبریز
اگر شما علاقه به بافت فرش تبریز داشته و یا دوست دارید با وسایلی که در بافت فرش استفاده می‌شوند، آشنا شوید، این بخش مخصوص شماست. وسایل مختلفی در بافت قالی استفاده می‌شود اما ما تنها به آن مواردی که مخصوص شهر تبریز است می‌پردازیم:
• دار تبریزی
دار تبریزی یا دار عمودی متعلق به شهر تبریز بوده و در این شهر نیز برای اولین بار تولید شده است. در شهر تبریز تنها از دار تبریزی برای بافت فرش استفاده می‌شود زیرا هم ارزان است و هم استفاده از آن آسان و راحت.
در شهر های دیگر مانند شهرهای غربی ایران و گاها در شهرهای مرکزی نیز از دار تبریزی برای بافت فرش دستبافت استفاده می‌شود.
استفاده از دار تبریزی به جای دار روستایی شما را از كلاف كردن چله ها و گره زدن آنها به تير فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تير زيرين، باز می‌دارد. برای پایین کشیدن قالی نیز مي توان با بيرون كشيدن چهارگوه از شكاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. اینکار باعث می‌شود قسمت بافته شده فرش بروری دار به صوری قرار بگیرد که به راحتی قابل بازدید باشد و بافت فرش تبریز را برای بافنده فرش نیز راحت شود.
• قلاب تبریزی
کاردی که در بافت فرش تبریز استفاده می‌شود با بقیه کارد هایی که در بافت فرش در شهرهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد، متفاوت است. این کارد تشکیل شده از يك تيغه تيز و قلابي شبيه قلاب دكمه انداز كه در انتهاي تيغه قرار دارد. به جای گره دست نخ با دست از قسمت قلاب کارد و از تیغه آن برای بریدن نخ بعد از گره زدن استفاده می‌شود.
قالیبافی تقلبی!
بعضی از بافندگان فرش از شیوه تقلبی در بافت فرش استفاده می‌کنند که باعث کاهش کیفیت فرش و لطمه زدن به شهرت و بازار فرش ایرانی در جهان می‌شود. این شیوه تقلبی به این صورت است که به جای استفاده از 2 تار برای گره زدن، از 4 تار استفاده می‌کنند. اینکار باعث توخالی شدن و بی کیفیت شده و کم شدن طول عمر فرش می‌شود.
خوشبختانه در بافت فرش تبریز این شیوه تقلبی رخنه نکرده و فرش تبریز دارای بهترین کیفیت و طول عمر است. علت این عدم رخنه نیز در استفاده بافندگان فرش تبریز از قلاب است. برای گرفتن 4 تار باید از دست استفاده کرد و با استفاده از قلاب امکان پذیر نمی‌باشد و بافندگان فرش تبریز به علت استفاده از قلاب نمی‌توانند از شیوه تقلبی در بافت فرش استفاده کنند.
رنگریزی فرش تبریز
از آنجایی که فرش تبریز از با سابقه ترین فرش های دستبافت ایران است، سابقه رنگریزی الیاف فرش نیز در این شهر از بهترین کیفیت برخوردار است. شهر تبریز از مواد رنگریزی کشورهای غربی برای رنگریزی الیاف های خود استفاده می‌کند که باعث ایجاد تنوع بسیار گسترده و زیبا با کیفیت بالا در تولید فرش تبریز شده است.
وقتی اولین کارگاه های بافندگی شهر تبریز در دوران صفویه احداث شد، کارگاه های رنگریزی که از رنگ های طبیعی برای رنگ دادن به الیاف ها استفاده میشد، نیز احداث شد. بعد از پاگرفتن ارتباطات ایران با کشورهای دیگر مانند کشورهای اروپایی، صنعت رنگریزی فرش نیز دچار تحول شده و رشد چشمگیری داشته است.
مزایای استفاده از رنگریزی اروپایی نسبت به رنگریزی طبیعی و مرسوم ایرانی
• رنگریزی الیاف ها راحت تر است.
• ارزان تر است.
• سریع تر انجام می‌شود.
بازار فرش تبریز
بازار فرش تبریز در گرو ارائه بهترین کیفیت است. از اول قرن حاضر، سه عامل باعث رکورد بازار فرش تبریز شده است:
• صنعتی شدن فرایند تولید فرش تبریز
• استفاده از رنگ های مصنوعی کیفیت متوسط و درجه دو در رنگریزی الیاف ها
• تقلید از طرح های موجود در بازار که هیج تعلقی به این شهر ندارد
با وجود تمام این موارد، قالی سهند از بهترین فرش تبریز بشمار می‌رود که یادآور قالی های هرات است و دارای زیبایی و کیفیت بی نظیری است.
ویژگی های فرش تبریز امروزی
• پرز بلندتر آنها
• رشته نخ پنبه اي ضخيم تر برای تار و پود
• گاهی پشم ظريفتر براي گره های آن
وجه تمایز فرش تبریز با بقیه فرش ها
• گره زدن فرش تبریز
تمام فرش ها و قالی های تبریزی با گره ترکی بافته می‌شوند و اگر فرشی در قالب فرش تبریز دریافت کردید که گره های آن ترکی نبود، آن فرش تبریز نیست.
• دو پوده بودن فرش تبریز
فرش تبریز دو پوده بوده و پرز آن كوتاهتر و نازكتر و سبكتر از اغلب بافته های غیر عشایری ایران است.
• طراحی فرش تبریز
طراحی و بافت فرش های عالی فوق العاده و بینظیر است. به دلیل هماهنگی و دقت فرش تبریز حالت فرش ماشینی داشته و کوتاهی پرزهای آن این جلوه ماشینی و نظم فرش را بیشتر نیز می‌کند.
• مواد اولیه فرش تبریز
همانطور که خواندیم پشم فرش تبریز از ماکو تهیه می‌شود که حالتی خشن تر نسبت به بقیه فرش ها کشورمان دارد. فرش تبریز مانند فرش کرمان و مشهد دارای حالت مخملی نیست.
• رنگ فرش تبریز
رنگ های مصرفی در فرش تبریز اغلب تند و خام هستند که باعث جذابیت و متمایز شدن آن از بقیه فرش ها شده است.
آیا فرش تبریز برای ما مناسب است؟
اگر ظاهر فرش برای شما مهم تر از طول عمر آن است، فرش تبریز بهترین انتخاب برای شماست. اما اگر طول عمر و کارکرد فرش برایتان مهم است بهتر است به سراغ دیگر فرش ها بروید.
از مزایای خرید فرش تبریز این است که با گذر زمان و پاخوردن همچنان فرش جذاب و جدید است زیرا رنگ های تند فرش تبریز بعد از استفاده ملایم تر و دلنشین تر می‌شود.
آیا در بازارهای جهانی مانند فرش تبریز وجود دارد؟
هیچ فرشی در بقیه کشورها مانند فرش تبریز تولید نمی‌شود و به بازار بین المللی وارد نمی‌شود. اما گروهی از تجار ایرانی که قیمت تمام شده یک تخته فرش را در از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این کشورها برده تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. فرش تولیدی توسط این افراد تمام ویژگی های فرش تبریز را نداشته و کیفیت مطلوبی ندارد اما خریداران خارجی از این موصوع مطلع نبوده و آن را به عنوان فرش ایران خریداری می‌کنند.
